Stuff Michiel Leenaars has written

Ga naar het overzicht  | homepage

Weet wat je vraagt...

Webwereld, 5/2/2007

- Regelmatig lees ik met mijn oudste zoon van tweeëneenhalf voor het slapen gaan een boekje van de Engelse schrijfster Enid Blyton over een lui elfje dat een magische naald steelt van een tovenaar. Kinderboeken hebben soms onvermoede wijsheden in zich, juist door de betrekkelijke eenvoud van de materie.

Zo zijn er al boeken vol geschreven over de managementaspecten van Winnie de Poeh, zijn Jip en Janneke het stilistische voorbeeld van velen en is in de Nederlandse politiek iedereen zeer beducht om als Rupsje Nooitgenoeg te worden neergezet -- hoewel die zich uiteindelijk ontpopt tot een prachtige vlinder. Omgekeerd heeft de link met Harry Potter uiteindelijk onze drievoudig minister-president Jan-Peter Balkenende geen windeieren gelegd.

Hoewel er vaker boeken van Blyton zijn gelezen dan er internetgebruikers zijn, is 'The Magic Needle' in ons land volledig onbekend. Het is zelfs niet in het Nederlands te koop. Telkens als ik het voorlees moet ik denken aan de beleidsvoornemens van ons kabinet om de Europese plannen voor dataretentie in Nederland nog eens extra zwaar aan te zetten. Techniek is voor niet-ingewijden vaak iets magisch, en je moet er altijd verstandig mee om blijven gaan. Als je dat niet doet, gaat het onherroepelijk fout. Blyton laat op aanschouwelijke wijze zien hoe gevaarlijk zelfmedelijden en luiheid in combinatie met onwetendheid en macht kunnen zijn. En dat is natuurlijk waar we het met dataretentie ook over hebben.

Als we even in vogelvlucht het verhaal doornemen, wordt dat snel duidelijk: het elfje Krulteen moet wat zakken hebben om aardappelen in op te slaan, maar is te arm om zakken te kopen. Hij begint met tegenzin aan het klusje om ze dan maar zelf van oude stukken tapijt te maken. Het duurt welgeteld een zak of hij heeft er al genoeg van, omdat hij weet dat er een magische naald is die het werk voor hem kan doen. De tovenaar die de naald bezit weigert natuurlijk om die uit te lenen, waarop het elfje de naald stiekem meeneemt. Thuisgekomen zet het elfje de naald aan het werk om 'een paar' zakken voor hem te maken, maar die opdracht is te ruim geformuleerd - met desastreuze gevolgen. Niet alleen de stukken oud tapijt die hij klaar had gelegd, maar ook de rest van zijn huis wordt door het vlijtige naaldje zonder pardon tot zak omgetoverd. Als de naald tenslotte een prachtig tafelkleed aanvalt, is het genoeg geweest en springt het elfje er bovenop – om zichzelf vervolgens vastgenaaid te vinden in een stevige zak. Pas na de nodige vernederingen wordt hij eruit bevrijd, waarna hij van de tovenaar een taakstraf krijgt die hem voorgoed geneest van de neiging om aan andermans spullen te komen.

De analogie met dataretentie ligt voor de hand. Ook in het geval van dataretentie wordt de vraag te ruim gesteld, ook daar wordt gespeeld met andermans eigendom, en ook daar zal het eindigen in totale vernedering. Waar Krulteen stevige zakken voor zijn aardappels wil hebben, wil het kabinet vrachtladingen vertrouwelijke gegevens vastleggen om gemene boeven en berekenende zelfmoordenaars achter slot en grendel te krijgen. Waar het elfje een fout maakt, is als hij de naald niet vraagt om één zak te maken maar de naald de macht geeft om zelf te bepalen wanneer hij klaar is.

Waar het kabinet fout gaat, is dat ze informatie als aardappelen behandelt en de door de overheid aangestelde handhavers zelf de macht wil geven om techniek die ze zelf niet snapt in te zetten voor doelen waarvoor die techniek niet bedoeld is. Het kabinet blijkt best over de privacy van al haar burgers heen te willen stappen als dat even handig uitkomt -- lekker lui slechterikken vangen vanuit de leunstoel, wie bezwaar maakt is verdacht -- maar snapt niet hoe gevaarlijk dat is wanneer dat het individuele geval ontstijgt.

Want wie een dergelijke val zet voor een ander, trapt er zelf in. Dat bewijst een recent schandaal in Griekenland, waar het hele kabinet, rechters, hoge militairen en mensenrechtenactivisten via de officiële aftapfaciliteit van Vodafone bijna een jaar afgeluisterd door onbekenden. In Italië verdiende een illegale schaduwafdeling van tientallen mensen binnen Italia Telecom miljoenen met de verkoop van vergelijkbare opgeslagen informatie over politici, publieke figuren en zakenmensen. Weet u dat, minister Hirsch Ballin? Weet u ook dat het letterlijk dezelfde techniek is die we in Nederland gebruiken? Denkt u dat er een einde komt aan de schier onophoudelijke reeks van lekken en schandalen binnen onze eigen AIVD en het Nederlandse politiebestel als uw plannen doorgaan?

Als het zelfs de Amsterdamse onderwereld (die toch de naam heeft vrij amateuristisch te zijn) al lukt om onze AIVD jarenlang in te zetten voor haar doeleinden -- bijvoorbeeld het bespioneren van de concurrentie of het ontdekken van undercover agenten - dan breekt de hel los als de hele Europese bevolking op grote schaal haar vertrouwelijke communicatie wordt ontnomen. Kleine foutjes op menselijke schaal hebben soms grote gevolgen: iedereen herinnert zich nog wel hoe aan de hand van een nooit geïdentificeerde lek binnen onze geheime dienst de politieke carriere van de toentertijd erg populaire Rob Oudkerk werd afgeserveerd. Maar ook voor normale burgers kunnen de gevolgen groot zijn: denk maar aan vertalers in dienst van de AIVD die het geheime afluisterapparaat grootschalig konden inzetten om privézaken te regelen en bijvoorbeeld te kijken of de vriendin van hun broer niet vreemd ging.

Niemand betwist dat het in sommige gevallen nuttig kan zijn om van een verdachte in een ernstige zaak ook zijn internetverkeer af te kunnen tappen. Maar om van de hele bevolking van ons land anderhalf jaar aan gegevens vast te gaan houden om daar achteraf in te kunnen grasduinen, is vragen om grote problemen. Dat middel is zonder twijfel erger dan het kwaad. Het komt ook alleen maar in de hoofden van beleidsmakers op vanwege de anonieme magie van de techniek: je zou er geen seconde over twijfelen om te zeggen dat het onacceptabel is als iedere burger 24 uur per dag geschaduwd zou worden door andere mensen. Dat je in de lift een paar woorden wisselt met een collega, en je ineens achter je driftig iemand met een bloknootje hoort krassen om die gebeurtenis te noteren.

Dat er iemand de koppen van de aanbiedingen hardop meeleest als je een pakket met reclamefolders in de brievenbus krijgt, of het bestaan van een vertrouwelijke binnengekomen brief van je ex-geliefde vastlegt in jouw dossier -- net als het telefoontje terug op de avond dat je ruzie hebt met je vrouw en het uit de hand gelopen afspraakje waarover niemand wat hoeft te weten. Dat je een sollicitatie hebt lopen bij een concurrent van je werkgever, of dat er binnen een paar uur een grote fusie aan zit te komen tussen twee multinationals. Dat jij de politie getipt hebt over die buurman die zijn kinderen verwaarloosd. Dat de man van een goede vriendin op zakenreis vreemd is gegaan, en met wie. Dat je niet naar de mis bent geweest omdat je ziek was maar omdat je zat te chatten op Sugababes. Waarom dan wel het equivalent in het digitale domein? Zijn we zo naïef over de menselijke natuur?

Op dit moment heeft ons landje al een van de zwaarste aftapregimes van de wereld. Dat is een duistere en bijna onverklaarbare kant van ons anders zo verstandige volk. Het is dan ook niet echt democratisch besloten, maar ons en onze politici opgedrongen. Met de angst aan je zijde krijgen slechte ideeën vleugels. Dataretentie vloeit voort uit luiheid, en creëert een 'single point of entry' voor kwaadwilligen dat wel eens de hele samenleving kan platleggen.

Zelfs in Amerika durft men er niet aan, maar in Nederland loopt men voorop om het zo vroeg en bijna zo zwaar mogelijk in te voeren. Het is een verkeerd besluit op basis van luiheid, en dat kan twee kanten opgaan: zeer schadelijk of fataal. Alles wat zonder meer werkt in opsporingsland, kan al zonder die dataretentie. Het nut en de proportionaliteit is uitermate discutabel, maar het is ook een achterhoedegevecht. Want als het doorgaat muteert het internet er om heen en is voortaan wat nu werkt ook onmogelijk. Dataretentie is netto criminogeen: het zal meer misdaad veroorzaken dan het oplost. Het is tenenkrommend dat de politiek er al die tijd mee is weggekomen om te doen alsof dat niet zo is. Wees verstandig in wat je vraagt, want anders loopt het slecht met je af.

Vraag maar aan het elfje Krulteen, of aan mijn zoontje.