Stuff Michiel Leenaars has written

Ga naar het overzicht  | homepage

Mastermind spelen met de overheid

Webwereld, 18/7/2008

Iedere burger heeft de mogelijkheid om in het kader van de Wet Openbaarheid Bestuur informatie op te vragen bij de overheid. Die wet is bedoeld om de transparantie van de overheid te vergroten. Maar werkt het ook?

We zijn allemaal als burger medeverantwoordelijk voor het gezond functioneren van de overheid. Je gaat ook af en toe langs een aannemer om te kijken of hij wel bouwt wat je wilt dat er gebouwd wordt. Natuurlijk, ik heb ook geen verstand van hoe het beheer van de provinciale monumenten van Drenthe voor de periode 2010-2015 geregeld moet worden. We hebben samen de overheid bedacht (of in ieder geval dan toch enthousiast in stand gehouden in de post-feodale samenleving) om dat voor ons uit handen te nemen. Maar iedereen heeft zo zijn specialisatie, en het voelt toch een beetje als een maatschappelijke plicht om erop te letten dat er geen gekke dingen gebeuren daar waar je wel relevante kennis bezit. Een burgeraudit, zogezegd.

Nu bijna op de dag twee maanden geleden diende ik een WOB-verzoek in om te achterhalen hoe het nu precies zat met een geheime overheidsaanbesteding voor nieuwe werkplekken. Een bijzonder deerniswekkend verhaal, die aanbesteding, het type dat bewindspersonen 's nachts wakker zou houden als ze zich bewust waren van het onheil dat eruit voort kan komen. Er was al een eerder WOB-verzoek ingediend door journalist Brenno de Winter over diezelfde zaak, maar dat was maar deels toegekend omdat de aanbesteding nog liep. En bovendien was er nog de nodige communicatie op gevolgd die reuze interessant was. Drie van de vijf partijen die in deze geheime aanbesteding waren aangeschreven hebben namelijk uiteindelijk geweigerd om een offerte uit te brengen. Dan weet je bij een dergelijk op papier prestigieus project - waar op termijn honderden miljoenen of zelfs miljarden aan business in zit - dat er iets zeer grondig mis is.

Een WOB-verzoek is bedoeld om informatie te verkrijgen die in principe openbaar zou mogen worden, maar die dat om praktische redenen nog niet is. Het is een verworven democratisch recht om die informatie op te vragen, maar er zitten een paar rare kantjes aan hoe je dat moet doen. Ten eerste: je moet iets opvragen waarvan je het bestaan niet of niet zeker weet. Dat lijkt een beetje op het aloude spelletje Mastermind, waar je in zo weinig mogelijk beurten de kleuren en volgorde van een rijtje gekleurde knopjes moet weten te raden. Het is alleen moeilijker, want je weet niet welke kleur de pinnetjes hebben en hoeveel er zijn. Eigenlijk lijkt het meer op Ali Baba, die de geheime schuilplaats van de moordende dievenbende weet binnen te dringen door ze te volgen en door een magische formule 'Sesam Open U' na te zeggen - op eigen kracht is het ondoenlijk om te weten waar je moet zijn en wat je moet doen.

Maar daar wringt de schoen nog niet eens het ergst. Waar bedrijven op een zeer strikte manier worden gedwongen om alles maar dan ook alles op een niet-manipuleerbare manier vast te leggen (in de VS bijvoorbeeld via wetgeving als Sarbanes-Oxley), mag de overheid als je ze vraagt om een stapeltje brieven en al uitgebrachte rapporten en communicatie tussen een paar ministeries rustig de tijd nemen om te kijken wat ze wel en niet afgeeft. Echt pijnlijke dingen (de dingen die ministers typisch de kop kosten) 'honoreert' ze dus mogelijk niet. En de authenticiteit van bijvoorbeeld interne memo's en briefings is op geen enkele manier na te gaan. Het is dus wel Mastermind, maar dan met iemand die zelf pinnetjes mag verwisselen en weghalen.

Hoewel de wet stelt dat men maximaal twee weken heeft om een WOB-verzoek te honoreren, loopt "mijn' WOB-verzoek nu al vier keer zo lang. Ondertussen doet het ministerie - en de bijbehorende minister - op dit dossier of zijn neus bloedt, en schijnen er al weer vervolgstappen te zijn genomen en verplichtingen zijn aangegaan om dit doodgeboren kalf eerst nog in de put te laten verdrinken. En ik kan niet helpen, hoe graag ik ook wil.

Iemand vertelde mij ooit dat een WOB-verzoek vanwege de strenge deadlines die eraan vastzitten binnen een rijksoverheidsinstelling een welhaast verlammende werking heeft. Het is een zwaar instrument waar in plaats van een relatief betaalbare archiefmedewerker de best gekwalificeerde beleidsmedewerkers op worden gezet. Die worden van belangrijke klussen afgehaald, want aan WOB-verzoeken hangt de geur van dampend kruit en schandalen op ministerieel niveau. En dat kost geld, veel geld. Waar een gemiddelde kamervraag volgens de overheid al 1750 euro kost, zal acht weken senior beleidsambtenaar op een aantal ministeries wel een veelvoud kosten. Dat getal van 1750 euro lijkt me trouwens of erg laag of spreekt boekdelen over de relatieve eenvoud van Kamervragen, want alleen al het ministerie van Financien geeft jaarlijks bijna vijf keer zoveel uit aan enkel IT-consultants dan het totaalbedrag van alle kosten voor het beantwoorden van kamervragen van alle 150 kamerleden bij elkaar. Het spijt me oprecht dat u eraan meebetaalt dat ik met mijn WOB-verzoek een heel groepje ambtenaren bij onder meer het ministerie van Financien en het ministerie van EZ al twee maanden van hun werk hou.

Maar ik wil eigenlijk helemaal geen beleidsambtenaar er tussen hebben. Los van het feit dat ik dit geen beleidskwestie vind, is iedere menselijke inmenging bij inzage mij onwelvallig. Ik wil gewoon precies krijgen wat er verzonden of binnengekomen is, alsof ik het bij wijze van spreken zelf uit de archieven haal. Er zijn geen staatsgeheimen, geen levensbedreigende situaties, kortom geen gekke dingen in een aanbesteding voor ambtenarenwerkplekken. Het is toch triest dat commerciele uitgevers die me hun boeken willen verkopen, me via bedrijven als Amazon online gratis toegang geven tot een deel van hun nog te betalen content - terwijl de overheid die transparant moet zijn haar voor mij wettelijk toegankelijke documentstroom behandelt alsof het een aanvraag voor zeldzame manuscripten uit de bibliotheek van Alexandrie betreft. Waar dan vervolgens ook nog eens driftig in gestreept en geselecteerd kan worden, zonder een goede toetsing van buitenaf (ik zeg niet dat het gebeurd, maar het proces sluit het niet uit). En achteraf wordt je als aanvrager nog bespioneerd ook: zo volgt het ministerie van Financien nota bene via een ingehuurd extern bedrijf precies wie er zijn WOB-verzoeken bekijkt - ook na herhaaldelijk gewezen te zijn op de antidemocratische werking die daarvan uitgaat.

Een droom: er komt een via internet anoniem raadpleegbaar en goed doorzoekbaar register van alle documenten binnen overheden. Alles wat binnenkomt, alles wat naar buiten gaat. Voor privacy-gevoelige zaken komt een toetsingsprocedure, en verder geen uitzonderingen. Van ieder document worden digitale vingerafdrukken gemaakt (hashes), en er wordt een onuitwisbare versie in escrow geplaatst. Vreemde ogen dwingen, en dingen die het daglicht niet kunnen verdragen mogen daar door u en mij worden uitgehaald. De Nederlandse overheid, dat zijn we allemaal. Als een ambtenaar of politicus iets te zien krijgt, en hij maakt besluiten die mij en u aangaan, hebben we dan niet het recht om die informatie ook te kunnen inzien? En geen spelletjes te hoeven spelen, of op basis van klokkenluiders en gokwerk ons democratisch recht te halen?